NSƯT Đào Duy Kiền - sinh năm 1942, quê ở Quảng Trị - trên miền đất “Bình Trị Thiên khói lửa”. Năm 1954, theo cha tập kết ra Bắc, năm 1959 ông thi tuyển vào trường Ca kịch Dân tộc Việt Nam (khóa đầu tiên, tại Hà Nội). Cuối năm 1961, ông được điều về làm Nhạc công, sau đó giữ vai trò Chỉ huy và sáng tác Nhạc ở Đoàn tuồng Liên khu V (Hà Nội).
Năm 1975, miền Nam được hoàn toàn giải phóng, Bộ Văn hóa bàn giao Đoàn tuồng Liên khu V về lại nơi sinh thành, đứng chân tại Quy Nhơn - Bình Định. Theo nghề, cùng đơn vị ông chuyển vào sinh sống và làm việc trên vùng “đất Võ - trời Văn”. Bình Định - quê hương thứ hai đã chắp cánh cho khả năng Nghệ thuật (NT) để ông trở thành một Nhạc sỹ có nhiều đóng góp đáng quý trong công tác Nghiên cứu và Sáng tác Âm nhạc Tuồng.
Chân dung NSƯT Đào Duy Kiền
Khi còn tại chức, NSƯT Đào Duy Kiền đã từng đảm trách nhiều chức vụ khác nhau ở Nhà hát tuồng Nghĩa Bình - Nhà hát tuồng Đào Tấn, như: Phó phòng Nghiên cứu Nghệ thuật, Trưởng đoàn biểu diễn, Phó giám đốc Nhà hát và Bí thư Chi bộ qua nhiều khóa. Cho dù ở cương vị nào ông cũng luôn thể hiện rõ sự tận tụy, trách nhiệm, hết mình vì công việc, không chịu để kết quả việc làm bị yếu kém do lơ là, qua loa đại khái. Các chức vụ, vị trí công tác được giao cũng đã giúp ông có thêm bản lĩnh, kiến thức hiểu biết chung để bổ trợ cho nghề nghiệp của mình.
Ông đã gắn bó với NT Tuồng từ Đoàn tuồng Liên khu V- Nhà hát tuồng Đào Tấn qua nhiều vai trò: Nhạc công, Chỉ huy dàn nhạc, Sáng tác Nhạc và Nghiên cứu Âm nhạc Tuồng.
* Công tác Nghiên cứu Âm nhạc Tuồng.
Nghiên cứu NT không phải là nghề nghiệp chính của ông, không hẳn là sở trường và chưa được học hành bài bản ở trường lớp, nhưng với suy nghĩ: Lý luận học thuật được đúc rút từ vốn truyền thống, từ thực tiễn hành nghề và là những nhìn nhận bằng tư duy khoa học…sẽ có tác dụng dẫn dắt, bổ cứu cho việc làm nghề nên ông quan tâm đến vấn đề này.
Từ việc đọc sách, báo, xem truyền hình (chú trọng những vấn đề liên quan đến nghề nghiệp), nghe các Nhà nghiên cứu Tuồng nói chuyện minh họa và các bậc Nghệ sỹ Tuồng danh tiếng diễn giải, cộng với sự tích lũy kinh nghiệm qua nhiều năm hoạt động NT, cùng sự chịu khó tìm tòi, nghiên cứu của bản thân - NSƯT Đào Duy Kiền đã thực hiện được một số công trình (đã xuất bản), như: “Âm nhạc dân gian trong Âm nhạc Tuồng”, tuyển tập ca khúc sân khấu (SK) Tuồng “Khúc nhạc lòng”, chủ biên sách “Nhạc Tuồng”, đồng tác giả sách “Các làn điệu hát Tuồng”, viết và biên tập chính kỷ yếu “50 năm Đoàn tuồng Liên khu V- Nhà hát tuồng Đào Tấn” đã từng đạt giải Đào Tấn - Xuân Diệu của tỉnh (qua 4 đợt) và giải thưởng hàng năm của Hội chuyên ngành.
Ông cũng đã viết nhiều bài về NT Tuồng - Âm nhạc Tuồng đăng tải trên các báo, tạp chí của TW và địa phương, nói chuyện chuyên đề trên sóng Phát thanh- Truyền hình Bình Định. Không chỉ là những công trình nghiên cứu, bài viết hay phát biểu về NT Tuồng mà các văn bản mang tính hành chính khi được NSƯT Đào Duy Kiền thể hiện đều đạt độ “chuẩn”, độ chính xác cao, bởi ông luôn thận trọng cân nhắc từng câu chữ, ý tứ sao cho vừa đúng, vừa phù hợp với nội dung cần đề cập trên cơ sở trân trọng những giá trị cũ đã được thừa nhận, đồng thời ít nhiều phải đưa ra những đóng góp mới, tránh sự “góp nhặt - xào xáo” hay nhận xét mang tính chủ quan, “quá lố” như một số bài viết nào đó còn tồn tại trên một số mặt báo, trang mạng xã hội hiện giờ.
Vốn tính cẩn thận, tỉ mỉ cộng với tâm huyết nghề nghiệp nên mỗi câu, chữ ông viết ra đều đầy đủ về ngữ nghĩa, được chắt lọc, chỉnh sửa công phu đến từng dấu chấm, dấu phẩy, chữ đậm, viết nghiêng, ngoặc đơn, ngoặc kép…nên mỗi lần ông viết hay trao đổi về NT Tuồng - Âm nhạc Tuồng đều có sự thuyết phục, hấp dẫn người đọc, người nghe. Đã nhiều lần đơn vị, các tổ chức nghề nghiệp và bạn hữu cùng nghề khi cần đến sự trợ giúp soạn thảo một số văn bản liên quan tới NT Tuồng thường tìm đến NSƯT Đào Duy Kiền như một “địa chỉ” đáng tin cậy và yên tâm về nội dung, chất lượng cũng như phương thức trình bày của bài viết được ông tham gia, tạo “chỗ đứng” vững vàng trong làng viết.
NSƯT Đào Duy Kiền (áo trắng) đang dạy tiết mục
“Trống trận Tây Sơn” cho nhạc công Bảo tàng Quang Trung
* Sáng tác Nhạc cho Sân khấu Tuồng:
Sau khi học lớp bồi dưỡng sáng tác Nhạc (1967), trở về Đoàn tuồng Liên khu V, năm 1970 - NSƯT Đào Duy Kiền bắt đầu sáng tác nhạc cho vở tuồng “Mũi tên nhung”, từ đó đến nay (vừa viết riêng và chung với một số nhạc sỹ khác) ông đã sáng tác cho 50 vở diễn Tuồng. Trong đó, nhiều vở diễn ông tham gia viết nhạc đã đoạt Huy chương Vàng, Bằng khen đặc biệt tại các kỳ Liên hoan, Hội diễn Sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc, như: “Quang Trung đại phá quân Thanh” (1980), “Sao Khuê trời Việt” (1985), “Mặt trời đêm thế kỷ” (1986), “Sáng mãi niềm tin” (1990), “Bùi Thị Xuân hồi kết cuộc” (1995), “Trời Nam” (1999). Riêng phần sáng tác Nhạc cho vở “Sao khuê trời Việt” (cùng với nhạc sỹ Nguyễn Viết) đã đạt giải Huy chương Vàng, tại Hội diễn SKCN toàn quốc năm 1985. Dàn nhạc do ông chỉ huy cũng được tặng Bằng khen Dàn nhạc xuất sắc.
Nhiều bản nhạc được ông sáng tác đã làm tốt chức năng hỗ trợ diễn xuất, nâng tầm hiệu quả và linh hồn của vở diễn với nhiều cung bậc cảm xúc: hỉ, nộ, ai, ố, lạc khác nhau. Song, những bài nhạc diễn tả tâm trạng nhân vật, đậm chất trữ tình vẫn là thế mạnh, là sở trường của ông, đã “neo” lại trong lòng công chúng thưởng thức, nhất là những khán giả “sành điệu” như một “thương hiệu” có tầm, gây được ấn tượng.
Đặc biệt là sáng tác Ca khúc. Đến nay, NSƯT Đào Duy Kiền đã sáng tác được hơn 100 ca khúc cho SK Tuồng, trong đó có ca khúc được coi như là của truyền thống và được dùng nhiều lần, chẳng hạn như bài “Hội mừng chiến thắng’ (trong vở diễn Nỗi oan tình) thường xuyên xuất hiện trong ‘Lễ tôn vương” sau kết thúc buổi diễn Hát án, tạo cho người nghe phấn chấn, lạc quan với những điều tốt đẹp của hiện tại và tương lai toát lên từ bài hát.
Năm 1971, ông sáng tác ca khúc “Hành khúc lên đường” cho vở diễn “Sư già và Em bé” (do Đoàn tuồng Liên khu V dàn dựng), trước đó dường như chưa có ai viết ca khúc, ngoại trừ mấy điệu Lý - Hò - Vè dân gian được ứng dụng cho một số vở diễn.
Hơn thế nữa, ca từ ông đưa vào ca khúc rất sắc sảo, phù hợp với nội dung, bối cảnh, tình huống kịch, lột tả được tâm trạng, tính chất của nhân vật; Lời ca mang chất thơ, văn phong ăn nhập với từng thời kỳ, địa danh xảy ra chuyện kịch. Những điều đó chứng tỏ ông là người có kiến văn khá sâu rộng, ngôn từ phong phú.
NSND Hòa Bình - Nguyên Giám đốc Nhà hát tuồng Đào Tấn chia sẻ:
“NSƯT Đào Duy Kiền là một trong số ít nhạc sỹ có công đặt viên gạch đầu tiên trong sáng tác ca khúc cho Nghệ thuật Tuồng từ khi Đoàn tuồng Liên khu V tập kết ra Bắc. Ông được đào tạo bài bản, kỹ lưỡng, được tiếp xúc với một thế hệ thầy giỏi nghề cộng với tinh thần chịu khó nghiên cứu, học hỏi từ bạn bè, đồng nghiệp và trải nghiệm thực tế của bản thân qua nhiều năm làm nghề; Thêm vào đó, là sự đam mê và năng khiếu âm nhạc đã tạo nên một nhạc sỹ thành công cả về sáng tác giai điệu và lời hát. Hơn thế nữa, với thái độ lao động nghệ thuật nghiêm túc và vốn văn học phong phú đã hỗ trợ ông rất nhiều trong việc soạn thảo các văn bản hành chính cũng như các thuật ngữ nghệ thuật chuẩn xác, chặt chẽ, góp phần trợ giúp đắc lực cho các lãnh đạo đơn vị qua nhiều thời kỳ”.
Năm nay NSƯT Đào Duy Kiền bước sang độ tuổi “xưa nay hiếm”, tuy sức khỏe có phần giảm sút nhưng vẫn còn nguyên sự đam mê, nhiệt huyết, trái tim luôn nồng ấm với NT Tuồng - Âm nhạc Tuồng và khi cần như lại được bừng thức. Những năm gần đây, ông được Nhà hát tuồng Đào Tấn mời cùng với nhạc sỹ - NSƯT Đinh Văn Nhân viết nhạc cho vở “Chàng Lía” đã hỗ trợ có hiệu quả cho vở diễn, đem lại sự thích thú, cảm tình của đồng nghiệp và Ban Giám khảo, tại Liên hoan NT Tuồng và Dân ca kịch chuyên nghiệp toàn quốc, tổ chức tại Quảng Ngãi - năm 2018. Cộng tác với Nhà hát viết bài, cung cấp thông tin về tác giả và kịch bản tuồng “Chị Ngộ” để tham gia Cuộc bình chọn kịch bản Văn học nhân kỷ niệm 65 năm chiến thắng Điện Biên Phủ và 75 năm thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam. Bên cạnh công tác nghiên cứu và sáng tác Nhạc, NSƯT Đào Duy Kiền còn tham gia giảng dạy 4 khóa Nhạc công Tuồng ở trường Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh (môn Nhạc lý và Nhạc cụ) để đào tạo thế hệ tiếp nối. Số học sinh nhạc công tốt nghiệp ra trường về công tác tại các đơn vị Tuồng trong nước - Nhiều người đã thành danh, một số được phong danh hiệu Nghệ sỹ. Con trai ông là Đào Trung Nghĩa - nối nghiệp cha, hiện anh là Nhạc trưởng và Sáng tác Nhạc, kiêm Phó đoàn biểu diễn ở Nhà hát tuồng Đào Tấn, anh cũng đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ sỹ Ưu tú (năm 2019).
Ông thuộc diện “cây đa cây đề”, là người cao tuổi nhất của Đoàn tuồng Liên khu V- Nhà hát tuồng Đào Tấn còn lại ở Bình Định. Ông được xem là nhân chứng để bổ sung những điều ông còn ghi nhớ vào tư liệu truyền thống của đơn vị mà trước đây do điều kiện nào đấy nên chưa được lưu trữ đầy đủ.
Yêu quý và đam mê, trách nhiệm, tâm huyết, tận lực, cẩn trọng, chịu khó trong làm nghề; trầm tĩnh, sâu sắc, chân tình, giản dị, khiêm tốn trong thể hiện tính cách và không thể thiếu yếu tố “Tài năng Nghệ thuật”… đã giúp NSƯT Đào Duy Kiền trở thành Nghệ sỹ “gạo cội” trong Nghiên cứu và Sáng tác Âm nhạc cho NTSK Tuồng.
Những thành quả ông gặt hái được trong cả cuộc đời gắn bó với NT Tuồng thật đáng trân trọng, đã góp phần không nhỏ và có giá trị vào sự nghiệp “giữ gìn và phát triển” bộ môn NTSK Tuồng nói chung, Nghiên cứu và Sáng tác Âm nhạc Tuồng nói riêng. NSƯT Đào Duy Kiền thực sự là tấm gương sáng để những người mới bước vào nghề như chúng tôi soi rọi, học tập và làm theo.
