Từ miền đất võ Bình Định, cậu bé Xuân Hợi năm xưa say mê theo tiếng trống chầu đã được nhận danh hiệu cao quý - Nghệ sĩ Nhân dân (NSND) - Cả cuộc đời ông là khúc tuồng đẹp về đam mê, cống hiến cho nghệ thuật Tuồng.
Hơi thở của truyền thống
Sinh ra giữa “cái nôi” của nghệ thuật Tuồng - vùng đất Nhơn Hòa, An Nhơn (Bình Định cũ), NSND Xuân Hợi, tên thật Nguyễn Hợi, như được định sẵn để gắn đời mình với sân khấu. Trong dòng máu ông chảy tràn truyền thống nghệ thuật: ông ngoại là nghệ sĩ Thập Có (Hà Quang) - là học trò của Hậu tổ Tuồng Đào Tấn, còn cha và anh trai đều là nhạc công nổi tiếng của Đoàn Tuồng An Nhơn. Tuồng với ông, không chỉ là nghiệp, mà là mạch nguồn văn hóa được thừa hưởng và nâng niu từ tấm bé.
Chân dung NSND Xuân Hợi
Mới 12 tuổi, cậu bé Xuân Hợi đã theo tiếng trống chầu bước vào Đoàn Tuồng Đồng Ấu (Nhơn Hòa, An Nhơn) say mê tập luyện, học từng làn điệu, từng động tác. Được các bậc nghệ nhân truyền nghề, đặc biệt là NSƯT Hoàng Chinh và nghệ sĩ Hồng Thu nhận làm con nuôi, ông sớm bộc lộ năng khiếu bẩm sinh cùng lòng kiên trì hiếm có. Từ những ngày rong ruổi biểu diễn khắp làng quê, cậu bé năm nào dần trưởng thành, mang trong mình khát vọng nối nghiệp cha ông, giữ lấy cái hồn của Tuồng Bình Định.
Một đời gắn bó với sân khấu
Năm 1978, Xuân Hợi đầu quân cho Nhà hát Tuồng Nghĩa Bình - tiền thân của Nhà hát Tuồng Đào Tấn, nay là Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Gia Lai. Tại đây, ông được thụ giáo từ những bậc thầy trong nghề như: NSND Võ Sỹ Thừa, NSƯT Phạm Tuất, NSƯT Trần Hưng Quang… Qua từng vai diễn, từng vở tuồng, ông miệt mài học hỏi, rèn nghề, nhanh chóng trở thành một trong những gương mặt “vàng”, đảm nhận hầu hết các vai chính trong chương trình kịch mục của Nhà hát.
NSND Xuân Hợi (người đứng bục cao, hàng sau cùng)
vào vai Lương Văn Chánh trong vở “Tình yêu và khát vọng”
Hát bội (Tuồng) là bộ môn nghệ thuật đặc thù và khá “nhọc nhằn”, vì người nghệ sĩ để hóa thân vào vai diễn ngoài biết hát, biết diễn thì còn phải biết múa, đặc biệt là các thế võ để vận dụng nhuần nhuyễn trong vũ đạo Tuồng. Với năng khiếu thiên bẩm kết hợp với sự kiên trì, khổ luyện qua thời gian, NSND Xuân Hợi “hội tụ” đủ các yếu tố để trở thành một nghệ sĩ Tuồng tài năng. Sở hữu chất giọng vang, sâu, làm chủ được kỹ thuật luyến láy, giữ hơi, nhả âm điêu luyện, kết hợp với sự sáng tạo, đam mê và lợi thế về kỹ thuật biểu diễn chuyên nghiệp, vũ đạo đẹp mắt, NSND Xuân Hợi đã đem lại sức sống cho nhiều vai diễn mà thế hệ nghệ sĩ sau ông vẫn chưa có ai thể hiện hay bằng.
NSND Xuân Hợi có thể đóng nhiều vai, nhưng sở trường của ông là kép và vai lão, những dạng vai đòi hỏi kỹ thuật diễn xuất tinh tế và bản lĩnh sân khấu vững vàng. Ông từng hóa thân xuất sắc các vai Nguyễn Trãi trong vở “Sao Khuê trời Việt”, vai Phật hoàng Trần Nhân Tông trong vở “Nước non cửa Phật” - hai tiết mục giành Huy chương Vàng (HCV) tại các Liên hoan và Hội diễn sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc. Đặc biệt, vai Lê Quyết trong vở “Trời Nam”- Hội diễn sân khấu Tuồng chuyên nghiệp toàn quốc (1999) với tấm HCV danh giá, đã để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng giới chuyên môn và khán giả mộ điệu đến nay. Hay vai Vương Quý trong vở “Diễn Võ Đình”, NSND Xuân Hợi đã được trao HCV giải diễn viên thể hiện sáng tạo vai diễn truyền thống tại Liên hoan Tuồng truyền thống toàn quốc (2008). Bằng tài năng và sự sáng tạo, ông mang về cho mình hàng loạt giải thưởng danh giá: HCV Hội thi trích đoạn Tuồng, Chèo hay toàn quốc (1993); HCV Hội diễn Sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc (1999, 2010, 2016); HCV Liên hoan Sân khấu Tuồng miền Trung (2003); HCV Liên hoan Tuồng Tống Phước Phổ (2015)... Cùng nhiều HCB và giải thưởng xuất sắc khác trong suốt hơn bốn thập kỷ làm nghề.
NSND Xuân Hợi (bên phải) vào vai Lý Long Tường trong vở tuồng “Hồn Việt”
Người thầy, người truyền lửa
Không chỉ là một nghệ sĩ biểu diễn tài năng, NSND Xuân Hợi còn là người “truyền lửa” và dìu dắt cho nhiều thế hệ học trò. Ông từng tham gia giảng dạy tại Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội và các lớp Trung cấp diễn viên Tuồng tại Bình Định trước đây. Khi truyền nghề, ông luôn tận tâm hướng dẫn lớp trẻ từng động tác, từng câu hát, điệu bộ sao cho “chuẩn khuôn” nhất. Năm 2017, ông truyền dạy vai mẫu cho diễn viên trẻ tham dự Cuộc thi tài năng sân khấu trẻ toàn quốc cho học trò “cưng” của ông - NSƯT Đức Thành với vai Phàn Định Công (tuồng Sơn Hậu) đạt Huy chương Vàng. Với ông, truyền nghề là cách gìn giữ và lan tỏa tinh hoa của Tuồng, là trách nhiệm của người đã được nghề lựa chọn.
Các học trò của ông hiện nay phần đa đều là diễn viên “đinh” của Đoàn tuồng Đào Tấn thuộc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh như: NSƯT Đức Thành, NSƯT Ngọc Nhân, NS Thái Phiên,... Với “ngón nghề” được truyền dạy từ NSND Xuân Hợi, họ vẫn luôn miệt mài, chăm chỉ rèn luyện và trưởng thành qua từng vai diễn, để từ đó “nối dài” hành trang với nghề và thực hiện sứ mệnh “giữ nghề, giữ Tuồng”.
Tình yêu nghề và tình đời
Đằng sau ánh đèn sân khấu, NSND Xuân Hợi còn được biết đến là một người chồng, người bạn diễn ăn ý của NSƯT Tuyết Mai. Họ là cặp đôi nghệ sĩ có tiếng của Tuồng Bình Định. Cùng chia sẻ đam mê, cùng vượt qua bao vất vả, họ là minh chứng đẹp cho tình yêu - tình nghề hòa quyện, bền bỉ theo năm tháng.
Những thập niên 80 - 90 của thế kỷ trước, Xuân Hợi - Tuyết Mai là cặp đôi nghệ sĩ nổi tiếng ăn ý bật nhất của Tuồng Đào Tấn lúc bấy giờ. Trên sân khấu, có khi họ hóa thân thành vợ - chồng, mẹ - con, có khi lại là kẻ địch của nhau, dù ở vai nào thì họ vẫn luôn diễn rất ăn ý và “tròn vai”. Cả hai đều là những nghệ sĩ Tuồng nên trong cuộc sống đời thường họ biết cảm thông cho nỗi nhọc nhằn của nhau, cùng nhau cố gắng chăm lo, vun vén cho gia đình cũng như hỗ trợ nhau về chuyên môn để sống trọn đam mê với Tuồng.
Với Huân chương Lao động hạng Ba (2014), danh hiệu NSƯT (2001) và NSND (2012), cùng sự kính trọng của đồng nghiệp, học trò và khán giả là phần thưởng xứng đáng dành cho NSND Xuân Hợi. Hơn bốn mươi năm gắn bó với nghề, ông vẫn giữ phong thái giản dị, nghiêm túc, tận tụy như thuở đầu. Ở ông, người ta thấy rõ hình ảnh của một nghệ sĩ tài - đức - tâm - tầm. NSND Xuân Hợi đã dành trọn một đời để cống hiến, gìn giữ, tỏa sáng và tiếp nối ngọn lửa nghệ thuật Tuồng của quê hương.
Giờ đây, sau hơn bốn mươi năm gắn bó với sân khấu, NSND Xuân Hợi vẫn giữ cho mình phong thái điềm đạm, giọng nói trầm ấm và ánh mắt sáng khi nhắc đến nghề. Với ông, Tuồng không chỉ là nghệ thuật biểu diễn mà còn là mạch sống, là hồn cốt văn hóa của quê hương Bình Định. Ở người nghệ sĩ chân phương ấy, khán giả thấy được sự kết tinh của tài năng, nhân cách và một tình yêu nghề bền bỉ đến tận cùng. Giờ đây, dù đã rời xa ánh đèn sân khấu nhưng ông vẫn lặng lẽ “gieo” những “mầm xanh” để thế hệ sau tiếp tục “vươn mình” trên sân khấu Tuồng truyền thống.
