Nhà hát nghệ thuật truyền thống tỉnh Bình Địnhhttps://nhahatntttbinhdinh.com.vn/uploads/lk4.png
Thứ sáu - 31/12/2021 03:44
Trong cuộc sống thường nhật rất cần có tiếng cười. Giá trị tinh thần mà tiếng cười mang lại là rất lớn, “một tiếng cười bằng mười thang thuốc bổ”. Riêng tiếng cười trên sân khấu Tuồng cũng có nhiều điều để bàn. Đây là tiếng cười có nghệ thuật, có sáng tạo. Vì thế, không phải ai cũng có thể cười hấp dẫn, thú vị được bởi Tuồng là môn nghệ thuật đặc sắc dựa trên nguyên tắc cách điệu, tượng trương, ước lệ so với cuộc sống đời thường. Nếu ngoài đời có bao nhiêu mẫu người, bao nhiêu tâm trạng, tính cách thì trên sân khấu Tuồng cũng có bấy nhiêu tiếng cười thích ứng với tâm trạng, tính cách ấy. Tùy theo lứa tuổi, vị trí xã hội và đặc điểm tính cách của từng nhân vật, trên sân khấu Tuồng có rất nhiều kiểu cười khác nhau. Với thanh niên trai trẻ (kép) nói chung thì tiếng cười thường trong trẻo, thoải mái. Còn thanh niên tính cách cởi mở, rắn rỏi thì cười rất vang. Vai lão cũng có nhiều kiểu cười rất độc đáo. Lão văn cười nhẹ nhàng như vai Quản Hợi (tuồng Tam nữ đồ vương), Lê Tử Trình (tuồng Sơn Hậu). Lão võ cười vang to như các nhân vật Phàn Định Công (tuồng Sơn Hậu), Tạ Ngọc Lân (tuồng Tam Nữ đồ vương). Còn lão tiều, lão nông, lão chài tiếng cười lại không vang nhưng thoải mái, thư thái như vai Thủy Định Minh (trích đoạn Thủy Định Minh câu cá) , ông già ( trích đoạn Ông già cõng vợ đi xem hội)... Mô hình nhân vật hôn quân cũng có những cách cười không giống nhau mà tùy thuộc vào hoàn cảnh, tâm trạng nhân vật. Đối với vai Trụ Vương (tuồng Trầm hươngcác), một tên Vua hoang dâm vô độ thì tiếng cười phải thể hiện rõ tính cách và con người của nhân vật này. Cố NSND Nguyễn Lai đã rất thành công khi diễn tả tiếng cười của vua Trụ như tiếng con gà trống đang ve con gà mái: “…Ô! Đẹp! đẹp quá! Nàng tựa rắn mồng 5 lật lật (cười) ta như gà ức độ ô (cười)”.
Về mô hình nhân vật nịnh, để miêu tả hình dáng lẫn bản chất của tên Đổng Trác (tuồng Phụng Nghi Đình) - người béo mập bụng to như con heo nái, lại có máu dê như con dê đực thì tiếng cười của loại nhân vật này cũng phải phù hợp với vóc dáng và tính cách của y. Khi gặp cô gái đẹp Điêu Thuyền, Đổng Trác quên mình là một vị quan to, gã vừa nói vừa cười và ve vãn Điêu Thuyền như hành động của một tên vô lại. Tiếng cười của nhân vật Đổng Trác giống như tiếng cười của con lợn động đực, nghe rất ghê rợn. Còn các nhân vật trung thường có tiếng cười trong sáng, đôn hậu, thoải mái. Tuy nhiên, sống trong xã hội bất công, những người tốt, người ngay thường bị vu oan như nhân vật Tiết Cương (tuồng Hộ sanh đàn). Tiết Cương từng cứu Tiết Nghĩa thoát khỏi cái chết nhưng khi anh bị kẻ thù lùng bắt, anh chạy trốn vào nhà Tiết Nghĩa thì bị hắn trói lại đem nộp cho triều đình vì hám lợi lộc, công danh. Tiết Cương đau xót, cay đắng đến chảy nước mắt nhưng chàng lại cười, cười vì thế sự đảo điên, cười vì con người bạc bẻo, hiểm độc. Tiếng cười của Tiết Cương là tiếng cười chua xót như muối xát vào lòng, tạo sự đồng cảm, sẻ chia và xúc động lòng người. Với mô hình nhân vật kép có tính cách dũng cảm, đa tình…tiếng cười nhẹ nhàng, lôi cuốn. Tiêu biểu là nhân vật Địch Thanh (tuồng Ngũ hỗ bình Tây). Trong tình duyên nồng ấm với Trại Ba nơi đất khách nhưng Địch Thanh luôn nóng lòng vì nước nên phải trốn vợ ra đi. Trại Ba đuổi theo giữ lại. Vì thế, chàng phải xoa dịu cơn tức giận của vợ bằng cách vừa nói vừa cười: “Có thương thì đừng giận/ Còn nếu công chúa cứ giận thì (cười)/ Cũng như không thương (cười…) Điển hình cho tiếng cười của các vai lão là nhân vật Tạ Ngọc Lân (tuồng Tam nữ đồ vương). Ông là một quan võ ở ẩn, khi nghe tin triều đình bị bọn phản động làm đảo chính, ông nóng lòng muốn biết tin tức để ra tay giúp nước. Lúc ấy, con gái ông là Phương Cơ xin cha được đi thám thính tin tức bằng việc giả điên để vượt qua được hàng rào của lính giặc. Tạ Ngọc Lân sung sướng quá liền nói và cười:“Ờ, ờ, con giả điên, giả dại (cười) ha ha…/ Tai kia nghe đã rõ/ Lòng nọ bỗng vui mừng”. Trong tuồng còn có tiếng cười điên cũng rất đặc sắc như trong trích đoạn “Lão Tạ sai cơ” (tuồng Tam nữ đồ vương). Trước khi con gái tình nguyện lên đường nghe ngóng tin tức, lão Tạ bảo con gái giả điên nếu giống thì ông cho đi. Phương Cơ trong mái tóc bù xù, vung đôi tay cầm cành lá, cười nói luyên thuyên như người điên, rồi hát “đi chơi ớ bay đi chơi” và gọi cha đẻ là “thằng”. Tiếng cười điên điên dại dại như điên thật của Phương Cơ làm khán giả lạnh ngắt cả người. Ngoài ra, đối với nghệ thuật Tuồng cũng còn có những kiểu cười của bọn thái sư, quan soài. Thái sư thường là quan đầu triều, có tâm địa độc ác, lôi kéo bè phái lật đổ nhà vua và sát hại các bậc trung thần nên tiếng cười cũng rất thâm hiểm. Nghệ thuật cười trên sân khấu Tuồng truyền thống đã có công trình tập thể của các nghệ sỹ tiền bối đã dày công sáng tạo, vun bồi. Trong đó, người có công lớn là cố NSND Nguyễn Lai - ông đã kế thừa truyền thống, sáng tạo ra 36 kiểu cười trong tuồng cho hay: “Tôi đã đúc kết được 36 kiểu cười khác nhau trong sân khấu Tuồng, trong đó số lớn là học tập của các thầy bà, một số ít tự gia công sáng tạo. Những tiếng cười truyền thống trong Tuồng chỉ có nghĩa như một kiểu mẫu và kỹ thuật được đúc kết theo những loại người trong xã hội. Những trình thức ấy được sử dụng một cách sáng tạo, không dùng nguyên xi cho bất kỳ một vai tuồng nào, tất cả phải theo tinh thần nghề nghiệp là “học cho chín để diễn cho cho sống”…”. Có thể nói, tiếng cười trên sân khấu Tuồng là một hình thức biểu diễn đầy sáng tạo và thú vị của các bậc tiền bối. Bằng sự tìm tòi, nghiên cứu, quan sát và áp dụng linh hoạt của các thế thệ nghệ sỹ tuồng thông qua đa dạng các loại vai: kép, đào, lão, tướng, nịnh, mụ… phần nào đã giúp người xem hiểu được cái hay, cái đẹp và nét đặc sắc của tiếng cười trên sân khấu Tuồng. Đó là vốn quý của cha ông cần được lưu truyền và tiếp nối.
