VAI DIỄN GIẢ TRAI, GIẢ GÁI - NÉT ĐỘC ĐÁO TRONG NGHỆ THUẬT SÂN KHẤU TRUYỀN THỐNG

Chủ nhật - 24/12/2023 07:14

Trên sân khấu kịch hiện đại hay các bộ phim truyền hình thỉnh thoảng chúng ta vẫn bắt gặp hình ảnh nam đóng giả nữ hay ngược lại. Một số diễn viên, ca sĩ từng đóng giả gái “có tiếng” hiện nay như Xuân Hinh, Hoài Linh, Trấn Thành… đang được rất nhiều khán giả ưa thích. Nhưng ít ai biết rằng, hiện tượng “chuyển giới” này trong các loại hình kịch hát dân tộc như Tuồng, Chèo, Cải Lương… đã có từ lâu. Đó là nét độc đáo trong nghệ thuật truyền thống, thể hiện tài năng diễn xuất của diễn viên và là cách tạo tính hấp dẫn, lôi cuốn người xem đến với sân khấu.
“Quan âm Thị Kính” là một vở nổi tiếng trong nghệ thuật Chèo. Thị Kính sau khi bị chồng vu oan đã tìm đến Chùa tu hành nhưng ở thời điểm đó không cho phép nữ được xuất gia nên buộc Thị Kính phải đóng giả nam nhi để đến chùa Vân Tự xin qui y theo Phật.

vở Diễn võ đình

NSND Minh Ngọc (áo trắng, váy đỏ) vào vai Bích Đào trong vở tuồng "Diễn võ đình"

Trên sân khấu tuồng Bình Định, nửa sau thế kỷ XX đã phổ biến hiện tượng kép vào vai đào bởi thời điểm đó con gái không được theo nghề hát. Một số kép đã từng kinh qua vai đào như Chánh Ca Đông, Vũ Ngọc Liễn…. Thầy Chánh ca Đông bắt đầu nổi tiếng từ những vai đào như Nguyệt Cô (tuồng Cổ miếu vãn ca), Điêu Thuyền (tuồng Phụng Nghi Đình), Lan Anh (tuồng Hộ sanh đàn), Trại Ba (tuồng Ngũ hổ bình Tây)….. Mặc dù không có làn hơi thiên phú nhưng ông kiên trì tập luyện phát âm tròn vành rõ chữ, ngữ khí, ngữ điệu nhuần nhuyễn nên tiếng hát của ông khi vào các vai đào rất truyền cảm, mềm mại, để lại ấn tượng tốt trong lòng khán giả. Hay NSƯT Ngọc Cầm đã từng lay động khán giả qua giọng hát khỏe, vang, cao, ấm áp cộng với thân hình cao lớn, phong thái hào hoa phong nhã khi vào vai kép. Sau vai Địch Thanh làm say lòng bao người hâm mộ là các vai kép: Lộ Địch (tuồng Đông Lộ Địch), Tiết Nhơn Quý (tuồng Đường chinh Tây), Phạm Công (tuồng Phạm Công Cúc Hoa)… mỗi vai một vẻ nhưng ai cũng cảm nhận được rằng “kép” Ngọc Cầm quá đẹp bởi kết hợp nhuần nhuyễn giữa vẻ oai phong lẫm liệt của kép võ với dáng thanh tao, nho nhã đa tình của kép văn. Nhưng thành công nhất vẫn là vai Lữ Bố (tuồng Phụng Nghi Đình). Ở vai diễn này, NSƯT Ngọc Cầm đã thể hiện vô cùng hoàn mỹ phong thái uy vũ, kiêu hùng của một viên dõng tướng nhưng đồng thời cũng rất lẵng lơ, đa tình, hào hoa của một trang nam tử ngạo mạn khinh đời. Cách hát lúc thì lên giọng vênh vang khoe mẽ, lúc thì hạ giọng tỉ tê của vai Lữ Bố khi dụ dỗ Điêu Thuyền đã được Ngọc Cầm thể hiện vô cùng điệu nghệ mà cho tới nay chưa có nữ diễn viên nào đóng kép sánh kịp được với bà. Đó là chuyện diễn viên nam đóng vai nữ, diễn viên nữ đóng vai nam. Điều thú vị trong các lớp tuồng của kịch hát dân tộc còn là hiện tượng nhân vật nam đóng giả nữ hoặc ngược lại.
Trong vở “Diễn võ đình” của Hậu tổ tuồng Đào Tấn, tráng sĩ Triệu Khánh Sanh là một anh hùng tuổi trẻ tài cao nhưng sinh bất phùng thời, phải giả gái (đặt tên là Bích Đào) lánh nạn tại nhà Vương Quý để bảo toàn tính mạng trước sự truy sát của tên gian thần Bàng Hồng muốn tiêu diệt cả dòng họ Triệu.
“Dứt dây cửi buộc chân chí khí
Xách khuôn thêu đè mặt hùng anh”
Nhân vật nữ Bích Đào: ăn nói nhỏ nhẹ, dịu dàng, ứng khẩu nhanh nhẹn, khôn khéo khi được Kiều Quang (con gái quan nghỉ hưu Vương Quý) dạy nghề thêu dệt:
“Luồn chỉ thắm - Chắp tơ mành
Cúc trắng mai vàng thưa thớt nhụy”
Nhưng “Bích Đào” cũng rất đa tình, hào hoa, lãng mạn khi trêu ghẹo thiếu nữ xinh đẹp Kiều Quang - “Chim xanh lá đỏ ngẩn ngơ tình...”.
Khi chỉ có một mình, trở lại tính cách nam nhi Triệu Khánh Sanh rất dữ dội, uất hận, căm hờn lúc đối diện với chính mình đang bị tên gian thần khét tiếng Bàng Hồng đuổi bắt:
“Ớ Bàng Hồng! Tao nói thiệt
Cánh hộc hồng (mà) gặp gió liệng mây xanh, thì…
Xương ưng khuyển (tao) nghiền tro quăng biển bạc.
Quả thật, lớp tuồng Bích Đào học thêu là một lớp tuồng hấp dẫn, thú vị đối với người xem và là mẫu mực cho diễn viên rèn giũa, phát triển nghề nghiệp.
Ngượi lại, vở “Nỗi oan tình” (còn có tên gọi khác là “Chiếc bóng oan khiên”) lại có tình tiết gái giả trai, nàng Mai Hương rất dịu dàng, nết na, yêu thương chồng con, luôn làm tròn trách nhiệm của một người mẹ, người vợ. Nhưng để giúp con vơi đi nỗi nhớ cha, nàng đã chỉ vào chiếc bóng của mình trên tường vào mỗi buổi tối và bảo với con đó là cha nó lúc chồng vắng nhà. Không ngờ, Mai Hương bị chồng vu oan là không chung thủy bởi con không nhận cha lúc chồng trở về nên nàng bỏ đi tự vẫn. May thay, nàng được nhà sư cứu giúp và đem về chùa dạy võ. Lúc đất nước gặp nạn can qua, nàng đóng giả nam nhi, lấy tên chồng là Trịnh Lang và xin gia nhập đội quân của Tổng trấn Lê Trung giúp vua đánh giặc cứu nước, trở thành một phó tướng tài ba lỗi lạc, mưu trí ngoan cường chiến thắng quân thù. Sau khi hết họa binh đao, nàng được trọng dụng làm Quan Tổng trấn. Oái oăm thay, lúc này công chúa đã phải lòng Tổng trấn “Trịnh Lang”, gây khó xử cho nàng. Bởi nếu nói ra sự thật là phạm tội khi quân, ảnh hưởng đến tính mạng, còn không nói ra lại trái ngang, vương lụy ái tình. Kết thúc câu chuyện những tưởng rằng, với việc đóng giải trai của nàng sẽ bị nhà vua trị tội nhưng ông đã anh minh nhận ra tài đức vẹn toàn của người phụ nữ kiên trinh, chung thủy nên tha chết cho nàng và gia đình họ được tái ngộ, đoàn viên.

ẢNH VỞ NỖI OAN TÌNH

NSND Hoà Bình (người đứng, áo xanh đậm) đóng giả nam trong vở tuồng "Nỗi oan tình"

Có thể nói, việc “hoán đổi giới tính” trong các tình huống éo le, bất khả kháng và có tác dụng tích cực đối với bản thân nhân vật, đồng thời gây hứng thú, lôi cuốn khán giả là sáng tạo độc đáo của nghệ thuật sân khấu dân tộc. Nhưng đối với diễn viên, việc “chuyển giới” là vai diễn không hề dễ, bởi nếu nữ đóng vai nam thì ngoài học thuộc lời thoại tuồng còn phải kiên trì tập luyện từng cử chỉ, điệu bộ, lời nói sao cho giống nam giới: động tác múa, đi lại, ánh mắt, nét mặt … phải mạnh mẽ, dứt khoát. Còn đối với việc nam đóng vai nữ thì ngược lại. NSND Minh Ngọc - người đã từng đảm nhiệm vai Triệu Khánh Sanh giả gái đoạt huy chương Vàng tại Liên hoan nghệ thuật tuồng truyền thống toàn quốc 2008 cho biết: “Khi nhận được nhiệm vụ đóng giả cô gái trong vở “Diễn võ đình” tôi cũng rất băn khoăn bởi tuổi đời mình không còn trẻ, vả lại làm sao để diễn thật nhập vai là điều thật khó khăn. Nhưng bằng kinh nghiệm lâu năm trong nghề cộng với chịu khó quan sát thực tế cuộc sống như tìm hiểu cách cầm kim, xỏ chỉ ra sao, đi lại thế nào ….đã giúp tôi hoàn thành vai diễn này.” Hay NSND Hòa Bình cũng đã giành giải Đặc biệt vai Mai Hương đóng giả nam trong vở “Nỗi oan tình” tại Liên hoan các trích đoạn Tuồng - Chèo hay toàn quốc năm 1993 cũng là một thành tích đáng ghi nhận.
Thành công của các NSƯT Ngọc Cầm, NSND Hòa Bình, NSND Minh Ngọc… khi “chuyển giới” trên sân khấu tuồng Bình Định là một minh chứng sinh động thể hiện sức cuốn hút của dạng vai diễn này. Đồng thời qua đó cũng cho thấy sự đa năng khi thủ các dạng vai khác nhau của các nghệ sỹ tên tuổi. Từ đào họ có thể đóng kép và ngược lại từ kép họ có thể “hóa thân” thành đào rất tốt. Vì thế, việc giả trai, giả gái trong kịch hát dân tộc thực sự là một đề tài hấp dẫn, thể hiện nét độc đáo của nghệ thuật sân khấu truyền thống và là “mãnh đất màu mỡ” để người nghệ sỹ, diễn viên bộc lộ tài năng của mình trên nhiều phương diện.

Tác giả bài viết: Bài: Thuý Hường; Ảnh: Tư liệu

Những tin mới hơn

Những tin cũ hơn

VAI DIỄN GIẢ TRAI, GIẢ GÁI - NÉT ĐỘC ĐÁO TRONG NGHỆ THUẬT SÂN KHẤU TRUYỀN THỐNG

Lịch diễn

Hình ảnh